Nội dung trả lời được Bộ Xây dựng gửi tới Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh An Giang theo nội dung chất vấn được cử tri quan tâm.

Hệ thống thoát nước cũ kỹ, đô thị hóa nhanh, mưa lớn cực đoan gây quá tải

Theo Bộ Xây dựng, có 5 nhóm nguyên nhân chính khiến nhiều đô thị rơi vào cảnh úng ngập mỗi khi xuất hiện mưa lớn, bão hoặc lũ thượng nguồn đổ về.

Thứ nhất, tác động của biến đổi khí hậu và điều kiện tự nhiên. Nhiều đô thị nằm ở vùng đồng bằng ven biển, địa hình thấp, độ dốc nhỏ nên tiêu thoát nước kém theo trọng lực. Những năm gần đây, thời tiết cực đoan xuất hiện nhiều hơn, mưa lớn đột ngột vượt quá tần suất thiết kế của hệ thống thoát nước, cộng hưởng với triều cường và lũ thượng nguồn làm ngập sâu trên diện rộng.

Bộ Xây dựng dẫn chứng tại Hà Nội mạng lưới cống thoát nước còn thiếu đồng bộ, được thiết kế theo quy hoạch năm 2013 với lưu lượng mưa tính toán 310mm trong 2 ngày. Tuy nhiên ảnh hưởng của hoàn lưu bão số 10 và số 11 năm 2025 khiến nhiều khu vực ghi nhận lượng mưa từ 250mm đến 500mm chỉ trong chưa đầy một ngày, vượt xa năng lực thiết kế, gây ngập cục bộ và ngập diện rộng.

Thứ hai, phát triển cống thoát nước không theo kịp tốc độ đô thị hóa. Đến cuối năm 2024, cả nước có 900 đô thị, tăng hơn 10 lần so với năm 1998, nhưng phần lớn hệ thống thoát nước đã tồn tại hơn 50 năm, chủ yếu là hệ thống chung một đường cho nước mưa và nước thải. Tỷ lệ chiều dài đường ống trên đầu người chỉ đạt 0,7m/người, bằng 1/3 mức trung bình thế giới.

Quá trình đô thị hóa nhanh khiến nhiều diện tích ao hồ, ruộng trũng bị san lấp, làm mất không gian trữ nước tự nhiên, giảm diện tích thấm, đẩy nguy cơ ngập úng cao hơn.

Khu vực sân vận động quốc gia Mỹ Đình ngập lụt trong một trận mưa lớn khiến giao thông qua lại gặp nhiều khó khăn. Ảnh: Văn Thi

Thứ ba, hạn chế trong công tác quy hoạch. Hiện mới có 6 thành phố trực thuộc Trung ương lập quy hoạch chuyên ngành thoát nước và quy hoạch cao độ nền. Tuy nhiên, nhiều đồ án đã được lập từ lâu, chưa cập nhật biến đổi khí hậu và tốc độ đô thị hóa. Tại 28 tỉnh còn lại, phương án thoát nước chỉ được tích hợp trong quy hoạch tỉnh theo hướng định hướng chung, thiếu dữ liệu và chưa bảo đảm tính kết nối tổng thể.

Thứ tư, thiếu nguồn lực đầu tư. Bộ Xây dựng cho biết ngân sách cho thoát nước và xử lý nước thải còn rất thấp, mới đáp ứng khoảng 60% nhu cầu. Trong khi đó, các dự án PPP chủ yếu tập trung vào giao thông, tái định cư, năng lượng… và gần như không có dự án thoát nước xử lý nước thải mới được triển khai những năm gần đây.

Thứ năm, ý thức cộng đồng. Nhiều nơi vẫn xảy ra tình trạng người dân đổ rác xuống cống, lấp miệng thu nước, làm tắc dòng chảy và giảm khả năng tiêu thoát của toàn hệ thống.

Đồng bộ quy hoạch, đầu tư công nghệ, hướng tới thoát nước bền vững

Để giảm ngập ngay trong mùa mưa bão, Bộ Xây dựng đề nghị các địa phương triển khai đồng bộ nhiều biện pháp cấp bách, trong đó tập trung khơi thông cửa thu nước, nạo vét cống rãnh và chuẩn bị sẵn phương án ứng phó tại các điểm, tuyến có nguy cơ ngập cao.

Đồng thời duy tu, sửa chữa các vị trí cống xuống cấp, kiểm tra việc vận hành cống kiểm soát triều và trạm bơm; đồng thời yêu cầu UBND phường, xã tăng cường tuyên truyền để người dân bảo vệ hệ thống thoát nước, không lấn chiếm và xả thải sai quy định.

Các địa phương cũng cần bố trí máy bơm, xe bơm di động nhằm xử lý nhanh điểm ngập cục bộ, song song với việc công bố danh mục hồ, ao, đầm không được san lấp để bảo vệ không gian trữ nước tự nhiên theo quy định.

Về chiến lược dài hạn, Bộ Xây dựng cho rằng cần tiếp cận tổng thể từ quy hoạch, đầu tư hạ tầng tới mô hình quản lý và ứng dụng công nghệ số. Một là, tích hợp quy hoạch thoát nước với quy hoạch đất đai, giao thông, thủy lợi. Các địa phương cần rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước theo tốc độ phát triển thực tế, ưu tiên bố trí nguồn vốn đầu tư công và lập danh mục dự án PPP thu hút đầu tư xã hội hóa.

Hai là, đầu tư xây dựng mới và cải tạo hệ thống thoát nước, bao gồm trạm bơm đầu mối, tuyến cống gom, cống bao; thay thế tuyến cống hư hỏng và cải tạo hố ga. Các điểm ngập úng lớn cần có bể trữ nước, trạm bơm tăng cường.

Ba là, quản lý chặt cao độ nền, tránh tình trạng dự án mới cao hơn khu vực xung quanh gây dồn nước, đồng thời ưu tiên xử lý các điểm ngập ở khu dân cư trung tâm và những nơi có hạ tầng cũ, xuống cấp.

Bốn là, hạn chế bê tông hóa, tăng diện tích thấm và trữ nước, áp dụng giải pháp "thoát nước chậm" thích ứng biến đổi khí hậu.

Năm là, xây dựng bản đồ ngập úng và hệ thống cảnh báo sớm, ứng dụng mô hình dự báo thời gian thực, quản lý thoát nước thông minh và số hóa dữ liệu dưới dạng GIS.

Nhiều tuyến đường tại Hà Nội rơi vào tình trạng ngập sâu sau trận mưa lớn. Ảnh: Văn Thi

Bộ Xây dựng cũng nêu rõ trách nhiệm phối hợp của các bộ ngành Trung ương để giải quyết triệt để bài toán ngập đô thị. Theo đó, Bộ Xây dựng sẽ hoàn thiện Dự án Luật Cấp, thoát nước, trình Chính phủ năm 2026 và trình Quốc hội năm 2027; rà soát sửa đổi Nghị định 80/2014; nghiên cứu cơ chế đầu tư chống ngập theo mô hình "thành phố bọt biển"; xây dựng quy chuẩn kỹ thuật về quy hoạch đô thị và hệ thống thoát nước thích ứng biến đổi khí hậu.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường được giao rà soát quy hoạch hệ thống thủy lợi, phối hợp với địa phương trong vận hành trạm bơm, hệ thống tiêu thoát nước vùng và đô thị; chia sẻ dữ liệu mưa, ngập, địa hình thủy văn để lập bản đồ ngập chi tiết.

Bộ Tài chính nghiên cứu cơ chế PPP riêng cho lĩnh vực thoát nước, tăng bố trí vốn ngân sách Trung ương cho dự án chống ngập; hướng dẫn quản lý và sử dụng nguồn thu dịch vụ thoát nước để tái đầu tư.

"Như vậy, việc chống ngập úng đô thị cần tiếp cận tổng thể, liên ngành và liên vùng. Các thành phố trực thuộc Trung ương cần phối hợp chặt chẽ từ khâu quy hoạch, đầu tư, quản lý, tài chính và công nghệ để hình thành hệ thống thoát nước đồng bộ, hiện đại và thích ứng biến đổi khí hậu", Bộ Xây dựng nhấn mạnh.