Sau 15 năm thi hành, Luật LLTP năm 2009 đã bộc lộ những vướng mắc, bất cập không còn phù hợp với thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia và yêu cầu cấp bách về cải cách thủ tục hành chính. Chính vì vậy, việc xây dựng dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật LLTP là một đòi hỏi cấp thiết. 

Phân biệt hai loại phiếu và "lỗ hổng" thực tiễn

Để hiểu rõ bản chất vấn đề, cần nắm được sự khác biệt cơ bản giữa hai loại Phiếu LLTP mà luật hiện hành quy định.

Phiếu LLTP số 1 được cấp cho cá nhân, cơ quan, tổ chức để phục vụ công tác quản lý nhân sự, đăng ký kinh doanh... Điểm mấu chốt là phiếu này chỉ thể hiện các án tích chưa được xóa. Một khi cá nhân đã chấp hành xong bản án và đủ điều kiện được xóa án tích, Phiếu số 1 sẽ ghi "không có án tích". Về mặt pháp lý, người này được coi như chưa bị kết án, được trả lại đầy đủ quyền công dân và không còn bị phân biệt đối xử vì quá khứ.

Ngược lại, Phiếu LLTP số 2 được cấp cho các cơ quan tiến hành tố tụng (như công an, viện kiểm sát, tòa án) để phục vụ công tác điều tra, truy tố, xét xử và cấp theo yêu cầu của cá nhân để họ biết được nội dung lý lịch tư pháp của chính mình. Phiếu này thể hiện tất cả các án tích, bao gồm cả những án tích đã được xóa.

Chính tại đây, một "lỗ hổng" thực tiễn đã nảy sinh và ngày càng trở nên phổ biến. Mặc dù mục đích ban đầu của Phiếu LLTP số 2 không phải để tuyển dụng, nhưng trên thực tế, rất nhiều cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp lại yêu cầu ứng viên, người lao động phải nộp Phiếu LLTP số 2 như một điều kiện bắt buộc.

Như đại biểu Quốc hội Phan Thị Mỹ Dung (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Tây Ninh) nhận định tình trạng lạm dụng Phiếu LLTP số 2 gia tăng trong nhiều năm qua. Dù mục đích của Phiếu LLTP số 2 là phục vụ cơ quan tiến hành tố tụng và cá nhân tự tra cứu thông tin án tích, nhưng thực tế các tổ chức, đặc biệt là doanh nghiệp nước ngoài thường yêu cầu ứng viên tự đi xin phiếu để bổ sung hồ sơ. Đây là cách né tránh quy định cấm yêu cầu Phiếu LLTP số 2, khiến người dân vừa tốn thời gian, vừa bị xâm phạm quyền riêng tư.

Sự bất cập này không còn là câu chuyện riêng lẻ mà đã được các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền nhận diện một cách rõ ràng.

Trong tờ trình của Chính phủ về dự án Luật, đại diện cơ quan soạn thảo đã thẳng thắn chỉ ra rằng, bên cạnh những hạn chế về mô hình quản lý phân tán, gây lãng phí nguồn lực, thì “quyền yêu cầu cấp Phiếu LLTP số 2 còn tình trạng bị lạm dụng”. Việc này được xác định là một trong những vướng mắc, bất cập về cơ sở pháp lý cần phải được sửa đổi, bổ sung ngay lập tức.

Đồng tình với đánh giá này, báo cáo thẩm tra sơ bộ của Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội cũng nhấn mạnh, việc lạm dụng yêu cầu cấp Phiếu LLTP số 2 được xem là một trong những “hạn chế nổi bật trong thực tiễn 15 năm thực hiện Luật”.

Điều này cho thấy, cả cơ quan hành pháp (Chính phủ) và cơ quan lập pháp (Quốc hội) đều có sự thống nhất cao trong việc nhìn nhận đây là một vấn đề xã hội nghiêm trọng, không chỉ ảnh hưởng đến quyền lợi của một nhóm công dân mà còn làm suy giảm ý nghĩa của chính sách hình sự nhân đạo của Nhà nước.

Quốc hội thảo luận tại hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật LLTP. Ảnh: DUY LINH (nhandan.vn)

Giải pháp nào trong dự thảo Luật?

Để giải quyết dứt điểm tình trạng lạm dụng Phiếu LLTP số 2, dự thảo Luật mới không chỉ dừng lại ở việc điều chỉnh kỹ thuật mà đề xuất những thay đổi mang tính đột phá về mặt nguyên tắc.

Một trong những kiến nghị quan trọng nhất được đưa ra trong quá trình thẩm tra là bổ sung quy định nghiêm cấm các cơ quan, tổ chức, đơn vị yêu cầu cá nhân phải cung cấp Phiếu LLTP số 2 khi thực hiện các thủ tục hành chính thông thường hoặc trong các quan hệ dân sự, lao động, trừ những trường hợp đặc biệt do luật định.

Việc nâng quan điểm từ "hạn chế" lên "nghiêm cấm" bằng một điều khoản cụ thể trong luật sẽ tạo ra hành lang pháp lý cao nhất để xử lý các hành vi vi phạm. Khi đó, việc doanh nghiệp yêu cầu người lao động nộp Phiếu LLTP số 2 sẽ bị coi là hành vi trái luật.

Về vấn đề này, đại biểu Nguyễn Minh Tâm (Đoàn Quảng Trị) nhận định, việc bổ sung quy định này rất hợp lý và phù hợp với tinh thần chung của Luật LLTP. Tuy nhiên, để tránh tình trạng lạm dụng yêu cầu cấp Phiếu LLTP số 2, đại biểu đề nghị cơ quan soạn thảo nghiên cứu và cân nhắc theo hai hướng như sau:

Thứ nhất, bỏ quy định về cấp Phiếu LLTP số 2 trong Luật LLTP nhằm chấm dứt tình trạng lạm dụng yêu cầu cấp phiếu này.

Thứ hai, nếu trong trường hợp giữ nguyên các quy định về cấp Phiếu LLTP số 2 như dự thảo, đại biểu đề nghị cân nhắc bổ sung tại Điều 8 dự thảo Luật hành vi nghiêm cấm cơ quan, tổ chức yêu cầu cá nhân cung cấp Phiếu LLTP số 2 quy định tại Điều 43 của Luật này.

Bên cạnh đó, dự thảo Luật được yêu cầu phải rà soát, cân nhắc kỹ lưỡng để đảm bảo tinh thần của Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân. Thông tin về án tích, đặc biệt là án tích đã xóa, được xem là dữ liệu cá nhân nhạy cảm. Việc sử dụng, yêu cầu cung cấp thông tin này phải được kiểm soát chặt chẽ, phải có sự đồng ý của người được cấp phiếu và chỉ được sử dụng đúng mục đích, không thể bị thu thập một cách tràn lan, tùy tiện như hiện nay.

Dự thảo cũng xem xét sửa đổi quy định theo hướng các cơ quan, tổ chức (không phải cơ quan tố tụng) sẽ không có quyền yêu cầu cá nhân nộp Phiếu LLTP như hiện hành. Thay vào đó, các cơ quan này chỉ có quyền "yêu cầu cấp thông tin" LLTP. Gánh nặng chứng minh và thủ tục hành chính sẽ được chuyển từ người dân sang trách nhiệm phối hợp, chia sẻ dữ liệu giữa các cơ quan Nhà nước.

Đồng bộ dữ liệu và bảo vệ quyền công dân

Những thay đổi liên quan đến Phiếu LLTP số 2 cần được nhìn nhận trong bức tranh tổng thể của dự án Luật. Việc đề xuất chuyển giao nhiệm vụ quản lý cơ sở dữ liệu LLTP về Bộ Công an là một bước đi chiến lược, nhằm tích hợp, liên thông với Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư.

Khi hệ thống dữ liệu được quản lý tập trung, thống nhất và được cập nhật "đúng, đủ, sạch, sống" theo thời gian thực (bao gồm cả việc tự động cập nhật thông tin xóa án tích), việc tra cứu, xác minh sẽ trở nên nhanh chóng, chính xác. Người dân có thể yêu cầu cấp phiếu LLTP điện tử toàn trình qua VNeID hoặc Cổng dịch vụ công mà không cần nộp nhiều giấy tờ như trước.

Khi đó, một cơ quan Nhà nước có thẩm quyền, nếu thực sự cần biết tình trạng án tích (theo Phiếu LLTP số 1) của một công dân để phục vụ quản lý, họ có thể gửi yêu cầu qua hệ thống và nhận kết quả xác minh, thay vì bắt công dân phải chạy đi xin phiếu rồi nộp lại.

Theo Bộ trưởng Bộ Công an Lương Tam Quang, thông tin LLTP hiển thị trên VNeID có giá trị như phiếu LLTP, cá nhân không cần yêu cầu cấp phiếu LLTP khi có nhu cầu; những thông tin này được ứng dụng kỹ thuật, công nghệ bảo mật để chống giả mạo và cơ chế xác thực của phiếu điện tử để các cơ quan, tổ chức thống nhất thực hiện.

Như vậy, việc sửa đổi Luật LLTP lần này mang một ý nghĩa kép. Nó vừa là một cuộc cải cách hành chính mạnh mẽ, vừa là một bước tiến quan trọng trong việc bảo vệ quyền con người, quyền riêng tư. Bằng cách "siết" chặt các quy định lạm dụng Phiếu LLTP số 2, dự thảo Luật đang nỗ lực xóa bỏ một rào cản bất hợp lý, trả lại đầy đủ giá trị nhân văn cho chế định xóa án tích, đảm bảo rằng những người đã hoàn lương thực sự có cơ hội được "làm lại" một cách công bằng và bình đẳng.