Hoàn thiện quy định trên cơ sở bảo đảm quyền con người

Việc xây dựng một đạo luật riêng về dẫn độ, tách bạch khỏi Luật Tương trợ tư pháp năm 2007, không chỉ xuất phát từ yêu cầu cấp bách của cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm xuyên quốc gia, sâu xa hơn, đây là một yêu cầu mang tính mệnh lệnh từ Hiến pháp năm 2013.

Luật Tương trợ tư pháp 2007 được ban hành trước khi Hiến pháp 2013 ra đời. Trong khi đó, Hiến pháp 2013 đã đánh dấu một bước tiến lớn trong tư duy lập pháp, với một chương riêng (Chương II) quy định về Quyền con người, Quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Hiến pháp khẳng định "Quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng".

Dẫn độ là một hoạt động tư pháp hình sự có ảnh hưởng trực tiếp và nghiêm trọng đến các quyền cơ bản nhất của một con người, bao gồm quyền tự do, quyền bất khả xâm phạm về thân thể, thậm chí là quyền sống. Do đó, các quy định về dẫn độ nằm rải rác trong luật cũ, vốn được xây dựng dưới nền tảng hiến pháp cũ, đã không còn đủ khả năng bao quát và cụ thể hóa những tư tưởng nhân văn, tiến bộ của Hiến pháp 2013.

Do vậy, việc ban hành Luật Dẫn độ mới là bước đi cần thiết trong hoàn thiện thể chế pháp luật, nhằm mục tiêu hàng đầu là cụ thể hóa quy định của Hiến pháp năm 2013 về quyền con người, quyền công dân. Dự thảo luật chính là sự cam kết của Nhà nước Việt Nam trong việc đảm bảo rằng, ngay cả trong quá trình truy tố tội phạm cam go nhất, các giá trị nhân đạo và quyền cơ bản của con người vẫn phải được đặt ở vị trí trung tâm.

Tinh thần thượng tôn quyền con người trong dự thảo luật không phải là một khẩu hiệu chung chung, mà được thể hiện qua các quy định cụ thể, chặt chẽ, đóng vai trò như một "vòng kim cô" pháp lý để kiểm soát quyền lực Nhà nước và bảo vệ cá nhân.

Một là, nguyên tắc không dẫn độ công dân Việt Nam.

Đây là một trong những điểm mấu chốt thể hiện trách nhiệm bảo hộ của Nhà nước. Dự thảo luật quy định rõ, Việt Nam sẽ từ chối dẫn độ nếu người bị yêu cầu dẫn độ là công dân của mình. Điều này không có nghĩa là dung túng cho tội phạm. Thay vào đó, công dân Việt Nam phạm tội ở nước ngoài sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự ngay tại Việt Nam theo quy định của pháp luật Việt Nam. Đây là sự cân bằng hợp lý giữa việc không bỏ lọt tội phạm và việc bảo đảm cho công dân được xét xử bởi hệ thống tư pháp của chính quốc gia mình.

Hai là, hệ thống hóa các trường hợp từ chối dẫn độ vì lý do nhân đạo.

Dự thảo luật đã quy định rất chi tiết các trường hợp Việt Nam có thể (hoặc bắt buộc phải) từ chối thực hiện yêu cầu dẫn độ, dựa trên các nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế về quyền con người. Cụ thể:

Việt Nam sẽ từ chối nếu có căn cứ cho thấy yêu cầu dẫn độ mang động cơ chính trị, hoặc nhằm truy bức một người vì lý do chủng tộc, tôn giáo, giới tính, quốc tịch.

Từ chối nếu người bị yêu cầu có thể bị tra tấn, đối xử vô nhân đạo hoặc hạ nhục nhân phẩm tại nước yêu cầu.

Từ chối vì lý do nhân đạo khi người bị yêu cầu là người già yếu, hoặc đang bị bệnh hiểm nghèo, mà việc dẫn độ có thể gây nguy hiểm nghiêm trọng đến tính mạng của họ.

Những quy định này đảm bảo rằng Việt Nam sẽ không trở thành "cánh tay nối dài" cho bất kỳ sự bất công hay vi phạm nhân quyền nào, dù dưới danh nghĩa hợp tác tư pháp.

Nâng cao hiệu quả thực thi và tăng cường hội nhập quốc tế

Một trong những vướng mắc pháp lý lớn nhất trong hợp tác dẫn độ toàn cầu chính là sự khác biệt về quan điểm đối với hình phạt tử hình. Nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước châu Âu, nghiêm cấm dẫn độ một cá nhân đến quốc gia mà ở đó họ có thể phải đối mặt với án tử. Luật Tương trợ tư pháp 2007 chưa có cơ chế linh hoạt để xử lý vấn đề này, dẫn đến nhiều yêu cầu dẫn độ của Việt Nam bị từ chối.

Dự thảo Luật Dẫn độ có nhiều quy định tiến bộ, phù hợp với thông lệ quốc tế. Ảnh minh hoạ: internet

Dự thảo Luật Dẫn độ mới đã đưa ra một giải pháp mang tính đột phá và thực tiễn. Theo đó, trong trường hợp tội phạm mà Việt Nam yêu cầu dẫn độ có khung hình phạt cao nhất là tử hình, phía Việt Nam (thông qua các cơ quan có thẩm quyền) có thể đưa ra cam kết ngoại giao với nước được yêu cầu. Cam kết này đảm bảo rằng Việt Nam sẽ không áp dụng hình phạt tử hình, hoặc nếu tòa án tuyên án tử hình thì sẽ không thi hành hình phạt đó, mà thay bằng hình phạt tù chung thân.

Đây là một quy định thể hiện sự linh hoạt, mềm dẻo và tinh thần nhân đạo sâu sắc. Nó cho thấy Việt Nam sẵn sàng hài hòa hóa pháp luật của mình với các chuẩn mực chung của quốc tế để đạt được mục tiêu quan trọng hơn: Đưa tội phạm về nước chịu sự trừng phạt của pháp luật. Giải pháp này vừa gỡ được "nút thắt" pháp lý, vừa đảm bảo quyền sống của người bị dẫn độ, là một minh chứng rõ nét cho việc cân bằng giữa tính nghiêm minh và tính nhân văn của luật pháp.

Bên cạnh việc lấp đầy các khoảng trống pháp lý, dự thảo Luật Dẫn độ cũng tập trung vào việc nâng cao hiệu quả thực thi thông qua việc đơn giản hóa thủ tục và phân định rõ trách nhiệm.

Dự thảo bổ sung các quy định về thủ tục dẫn độ rút gọn (hay còn gọi là dẫn độ đơn giản). Theo đó, nếu người bị yêu cầu dẫn độ đồng ý với việc dẫn độ, các thủ tục tố tụng phức tạp tại tòa án có thể được rút ngắn, giúp tiết kiệm thời gian, chi phí và nhanh chóng chuyển giao đối tượng cho nước có yêu cầu. Đây là một quy định tiến bộ, phù hợp với thông lệ của nhiều nước trên thế giới.

Hơn nữa, việc Việt Nam có một đạo luật riêng, hiện đại và minh bạch về dẫn độ sẽ nâng cao đáng kể vị thế và uy tín của nước ta trên trường quốc tế. Nó tạo ra sự tin cậy pháp lý, giúp các đối tác quốc tế yên tâm khi hợp tác tư pháp hình sự với Việt Nam. Đây cũng là nền tảng thuận lợi để Việt Nam tiếp tục đàm phán, ký kết các hiệp định tương trợ tư pháp và hiệp định dẫn độ song phương, đa phương mới, mở rộng mạng lưới hợp tác pháp lý ra toàn cầu.

Dự thảo Luật Dẫn độ là một văn bản pháp lý mang tính thời đại, thể hiện tư duy lập pháp đổi mới. Trong bối cảnh Việt Nam đang quyết liệt chống tham nhũng với phương châm "không có vùng cấm", việc hoàn thiện công cụ dẫn độ là vô cùng cấp thiết.

Tuy nhiên, sự cấp thiết đó không cho phép chúng ta đi đường tắt hay bỏ qua các giá trị cốt lõi. Bằng việc xây dựng luật trên nền tảng Hiến pháp 2013, với các quy định cụ thể bảo vệ quyền công dân, làm rõ các trường hợp từ chối dẫn độ vì lý do nhân đạo và đưa ra giải pháp cho vấn đề án tử hình, dự thảo luật đã khẳng định một thông điệp mạnh mẽ: Việt Nam kiên quyết trừng trị tội phạm, nhưng luôn trong khuôn khổ của một Nhà nước pháp quyền thượng tôn pháp luật và quyền con người.