Đảm bảo quyền lợi cho phạm nhân

Trong kỷ nguyên chuyển đổi số quốc gia, khi Đề án 06 của Chính phủ đang thay đổi diện mạo quản lý dân cư, lĩnh vực thi hành án hình sự cũng không thể đứng ngoài cuộc. Dự thảo Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) đã đưa ra một quy định mới mang tính thời đại: Bổ sung việc thu thập thông tin sinh trắc học của phạm nhân chưa có thông tin, bao gồm ảnh khuôn mặt, vân tay, mống mắt, ADN và giọng nói để phục vụ công tác quản lý và cập nhật vào Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư.

Thoạt nghe, việc lấy mẫu ADN hay mống mắt có vẻ như một biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt, nhằm "không để lọt tội phạm". Điều này đúng, nhưng chưa đủ. Dưới góc độ phân tích pháp lý và nhân quyền, việc ứng dụng công nghệ cao vào quản lý giam giữ thực chất là một cơ chế bảo đảm quyền lợi cho phạm nhân tốt hơn gấp nhiều lần so với các phương pháp thủ công truyền thống. Sự minh bạch, chính xác tuyệt đối của dữ liệu số chính là "lá chắn" bảo vệ họ khỏi những sai sót hành chính và những rủi ro pháp lý không đáng có.

Giá trị nhân văn đầu tiên của quy định này nằm ở tính chính xác tuyệt đối trong định danh.

Trong quá khứ, việc quản lý hồ sơ phạm nhân dựa nhiều vào giấy tờ và nhận dạng ngoại hình. Tuy nhiên, ngoại hình con người thay đổi theo thời gian, đặc biệt sau nhiều năm chấp hành án. Giấy tờ có thể thất lạc, sai sót hoặc bị làm giả. Những sai sót trong định danh, dù hiếm hoi, có thể dẫn đến những hậu quả pháp lý tai hại: Nhầm lẫn người chấp hành án, sai lệch trong tính toán thời gian giảm án...

Việc thu thập dữ liệu mống mắt và ADN – những đặc điểm sinh học bất biến – sẽ loại bỏ hoàn toàn nguy cơ nhầm lẫn này. Công nghệ không biết nói dối và không có định kiến. Khi một phạm nhân được quản lý bằng dữ liệu sinh trắc học số hóa, quyền lợi của họ được "neo" vào một hệ thống định danh không thể thay đổi.

Điều này đảm bảo rằng mọi chế độ, chính sách khoan hồng, mọi ngày giảm án hay đặc xá đều được áp dụng cho đúng người, đúng việc. Không ai bị bỏ lại phía sau vì lỗi thủ tục, và cũng không ai phải chịu thiệt thòi vì sự thiếu chính xác của hồ sơ giấy. Đây là sự công bằng cốt lõi mà công nghệ mang lại cho môi trường tư pháp.

Một trong những trở ngại lớn nhất của người mãn hạn tù là "khoảng trắng" về giấy tờ tùy thân. Trước đây, khi ra tù, nhiều người phải bắt đầu lại hành trình gian nan để đi làm lại chứng minh nhân dân, sổ hộ khẩu, xác nhận cư trú... Sự đứt gãy về dữ liệu dân cư khiến họ gặp khó khăn khi xin việc, thuê nhà, hay tiếp cận các dịch vụ y tế, xã hội ngay khi vừa bước ra khỏi trại giam. 

Quy định mới trong dự thảo Luật mang tính nhân văn đột phá ở chỗ: Kết nối dữ liệu phạm nhân với Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư.

Khi dữ liệu sinh trắc học (mống mắt, giọng nói, ADN) của phạm nhân được thu thập và đồng bộ hóa ngay từ khi chấp hành án, họ không bị "xóa sổ" khỏi hệ thống dân cư quốc gia. Họ vẫn tồn tại trên không gian số với tư cách là một công dân (dù đang bị hạn chế quyền). Điều này có nghĩa là, ngay khi hoàn thành án phạt tù, dữ liệu của họ đã sẵn sàng để khôi phục đầy đủ các quyền công dân.

Thẻ căn cước công dân gắn chip, tài khoản định danh điện tử (VNeID) có thể được tích hợp hoặc cấp mới nhanh chóng dựa trên dữ liệu gốc đã có. Hành trình tái hòa nhập cộng đồng sẽ bớt đi rào cản thủ tục hành chính. Người mãn hạn tù có thể nhanh chóng hòa nhập thị trường lao động, đăng ký tạm trú, khám chữa bệnh bảo hiểm y tế... Công nghệ đã trải sẵn một con đường "phẳng" để họ quay về làm người lương thiện, giảm bớt mặc cảm bị xã hội bỏ rơi.

Tuy nhiên, cũng có một số ý kiến cho rằng quy định này sẽ làm phát sinh khoản kinh phí rất lớn. Giải đáp về vấn đề này, Thứ trưởng Bộ Công an, Thượng tướng Lê Quốc Hùng cho hay việc bổ sung quy định thu thập thông tin sinh trắc học với phạm nhân là kế thừa quy định trước. Trong hệ thống hạ tầng cơ sở về lưu trữ cơ sở dữ liệu về con người của Bộ Công an có đầy đủ điều kiện để thu thập sinh trắc học mà không phát sinh kinh phí, không phát sinh bộ máy. 

“Việc này đảm bảo thực hiện Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị và tăng thêm phần quản lý sâu rộng đối với con người", Thượng tướng Lê Quốc Hùng nhấn mạnh.

Ý nghĩa nhân đạo và minh bạch hoá quy trình quản lý

Việc thu thập mẫu ADN và nhóm máu (thường đi kèm trong quy trình khám sức khỏe và thu thập dữ liệu y tế) còn mang ý nghĩa bảo vệ sức khỏe và tính mạng của phạm nhân.

Trong môi trường giam giữ, các tình huống cấp cứu y tế khẩn cấp có thể xảy ra bất cứ lúc nào. Việc có sẵn dữ liệu y tế và sinh học chính xác giúp các y bác sĩ trại giam đưa ra phác đồ điều trị nhanh nhất, chính xác nhất, đặc biệt trong các trường hợp phạm nhân bị hôn mê hoặc không thể tự khai báo tiền sử bệnh lý.

Hơn thế nữa, ở góc độ nhân đạo sâu xa hơn, trong những trường hợp rủi ro xấu nhất (như phạm nhân tử vong do bệnh lý, tai nạn, thiên tai...), dữ liệu ADN là cơ sở khoa học cuối cùng và chính xác nhất để xác định danh tính, giúp trao trả thi hài về cho gia đình một cách trọn vẹn. Đảm bảo danh tính cho một con người, ngay cả khi họ đã mất, là sự tôn trọng tối thiểu và thiêng liêng nhất đối với quyền con người. Công nghệ giúp đảm bảo rằng, không một ai trở thành vô danh, bất kể quá khứ của họ ra sao.

Cuối cùng, việc chuyển đổi số và áp dụng công nghệ sinh trắc học giúp minh bạch hóa môi trường thi hành án.

Hệ thống quản lý dựa trên dữ liệu số sẽ giảm thiểu sự can thiệp chủ quan của con người trong các khâu điểm danh, kiểm soát. Mọi hoạt động ra - vào, trích xuất, thăm gặp, khám chữa bệnh đều được ghi nhận trên hệ thống điện tử. Sự minh bạch này không chỉ giúp cán bộ quản lý làm việc hiệu quả hơn mà còn tạo ra tâm lý yên tâm cho phạm nhân. Họ hiểu rằng quá trình chấp hành án của mình được ghi nhận khách quan, công bằng bởi hệ thống máy móc, hạn chế tối đa các tiêu cực hay sự nhũng nhiễu có thể nảy sinh trong cơ chế "xin - cho" thủ công trước đây.

Bên cạnh đó, dự thảo luật cũng đã hiện đại hóa phương thức liên lạc cho phép phạm nhân liên lạc với thân nhân bằng điện thoại hoặc kết nối hình ảnh âm thanh bằng phương tiện điện tử. Cho phép gặp thân nhân bằng hình thức trực tuyến nếu không thể gặp trực tiếp. Tăng thời gian và thuận tiện khi tham gặp kể cả các ngày nghỉ lễ, Tết thay chỉ vì trong giờ hành chính, cho phép thân nhân đăng ký tham gặp trực tuyến qua hệ thống dịch vụ công và cho phép nhận tiền qua đường bưu chính hoặc qua ngân hàng.

Theo đại biểu Đỗ Đức Hồng Hà (Đoàn Hà Nội) cho rằng, dự thảo luật đã thể hiện tinh thần nhân đạo và tiến bộ của pháp luật Việt Nam, đó là việc bổ sung và tăng cường các quyền cơ bản của phạm nhân. Các quy định này thể hiện sâu sắc tính nhân đạo của pháp luật, tôn trọng chọn quyền con người ngay cả khi họ đang chấp hành án. Đây là yếu tố then chốt, là động lực tinh thần giúp họ cải tạm tốt và là cầu nối vững chắc để họ tái hòa nhập cộng đồng.

Nhìn nhận một cách toàn diện, đề xuất bổ sung quy định thu thập dữ liệu sinh trắc học (mống mắt, ADN, giọng nói) trong dự thảo Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) không nên chỉ được nhìn nhận dưới lăng kính an ninh trật tự.

Sâu xa hơn, đó là một bước tiến văn minh, phù hợp với xu thế thời đại. Đó là sự khẳng định cam kết của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền con người ngay cả trong môi trường đặc thù nhất. Công nghệ, trong trường hợp này, không phải là chiếc còng tay số hóa, mà là chìa khóa để mở ra cánh cửa tái hòa nhập thuận lợi hơn, minh bạch hơn và nhân văn hơn cho những người lầm lỡ. Xây dựng một hệ thống dữ liệu "đúng, đủ, sạch, sống" cho phạm nhân chính là cách chúng ta tôn trọng nhân phẩm và chuẩn bị hành trang tốt nhất cho họ ngày trở về.